De energietransitie, bodem- en watervraagstukken, stikstof, mobiliteit. Veel maatschappelijke opgaves gaan over ruimtelijke conflicten. De impact van deze onderwerpen zal nog verder toenemen. Burgerparticipatie is van belang voor beleid en onderzoek in de leefomgeving. Wat valt op in de rol van burgers hierin, welke ontwikkelingen zijn er? In een workshop verkenden experts binnen en buiten het RIVM dit onderwerp. Jeroen Devilee, lid van het projectteam Signalen Leefomgeving, blikt terug.

Het projectteam Signalen Leefomgeving organiseert verschillende activiteiten om signalen op te halen en trends te bespreken. Hierbij gaat het om gezondheidsrisico’s in relatie tot leefomgeving. Een van die activiteiten was een workshop Burgerparticipatie op 15 september 2022.

“We namen de laatste ontwikkelingen door rond burgerparticipatie,” zegt Jeroen Devilee. “Wat vooral opvalt, is dat burgerparticipatie toeneemt. Daarbij werken de bestaande vormen niet altijd meer. Innovatie in burgerparticipatie is daarom nodig.” 
Aan de workshop namen professionals deel van het ministerie van IenW, Movisie (kennisinstituut voor sociale vraagstukken), Platform31 (kennis- en  netwerkorganisatie voor stad en regio) en de Gezondheidsraad. Ook enkele burgerparticipatie-experts van het RIVM waren aanwezig. Daarnaast namen RIVM-teamleden van het project Signalen Leefomgeving deel. 
 

Burgerwetenschap en burgerparticipatie in beleid

In burgerparticipatie zijn twee hoofdstromen te onderscheiden. Enerzijds de burgerwetenschap, waarbij burgers wetenschappelijk onderzoek doen, bijvoorbeeld door luchtmetingen via sensoren. En daarnaast de burgerparticipatie in beleid. Burgerparticipatie komt vaak voort uit maatschappelijke betrokkenheid.

Als gevolg van een stijgend opleidingsniveau en technologische ontwikkelingen lijkt burgerwetenschap blijvend succesvol, zien de aanwezigen van de workshop. Jeroen Devilee: “In de burgerwetenschap zitten kwaliteitseisen al goed ingebakken. Je moet toch altijd voldoen aan de geldende wetenschappelijke conventies. Ook zijn er vaak minder eisen aan inclusiviteit; dat alle bevolkingsgroepen afdoende vertegenwoordigd zijn. Bij participatie in beleid is dat niet zo. Dat gaat minder vaak vanzelfsprekend goed. Daar komt polarisatie meer voor. En als participatie in beleid gezien wordt als hinderlijke, maar noodzakelijke passage, dan wordt het ‘checkbox-participatie’. Dan is het schadelijk voor de relatie tussen burgers en overheden.” 
 

Energieneutrale wijk

Soms komen de obstakels uit een andere hoek. Burgers die zelf een energieneutrale wijk wilden aanleggen, kwamen in botsing met wetten en regels. Nieuwe wijken in Nederland moeten namelijk verplicht op een energienetwerk aangesloten worden. Dit maatschappelijke initiatief paste juist goed in de energietransitie. Dus de vraag is hoe de overheid maatschappelijke initiatieven zoals energiecollectieven, initiatieven voor duurzame wijken, duurzaam voedselcollectieven en wooncoöperaties het best kan ondersteunen.
Op de workshop werd de vraag wat breder getrokken. Hoe kun je de leefwereld (ideeën en opvattingen van burgers over hun leefomgeving), de wetenschappelijke wereld en de systeemwereld (wetten en regels aangaande de leefomgeving) bij elkaar brengen?

'We noemden ook het belang van inclusieve burgerparticipatie.'

Innovatie nodig voor enorme uitdagingen

Een ontwikkeling die de workshop-deelnemers zien in burgerparticipatie in beleid is meer belangstelling voor het ‘stille midden’, dat minder gepolariseerd is. Jeroen: “We constateerden dat het wel belangrijk blijft om opvattingen van de uiterste posities mee te nemen. Vooral omdat daar vaak belangengroepen zitten met veel inhoudelijke kennis.”

Nieuwe vormen van participatie en communicatie zijn hard nodig. Jeroen: “Er komen enorme uitdagingen op ons af als het gaat om ruimtelijke inrichting. De energietransitie, woningbouw, natuur en dat gecombineerd met de leefbaarheid. In de workshop noemden we het belang van inclusieve burgerparticipatie. Denk aan burgerfora en burgerberaden, waar mensen op basis van loting meedoen.” 

Inzichten

De workshop bracht veel inzichten, ook over verbeteringen op de website Signalen Leefomgeving. Jeroen: “Op de website mist de context. Hoe wordt de leefomgeving ingericht, welke wet- en regelgeving speelt daarbij, hoe komen beslissingen tot stand? Dat is niet duidelijk. Die governance van de leefomgeving voegen we nog toe.” 

Bij alle vormen van burgerparticipatie vinden de experts op de workshop het belangrijk om er zorgvuldig mee om te gaan. “Je moet steeds goed kijken wat burgerparticipatie toevoegt,” zegt Jeroen. “We moeten voorzichtig zijn met de energie van burgers en met de relatie tussen burgers en overheid.”